Żyjemy w świecie wypełnionym zjawiskami falowymi. Fale elektromagnetyczne, do których zaliczamy również światło widzialne, nie tylko pozwalają nam na postrzeganie świata zmysłem wzroku, ale również dają możliwość przesyłania sygnałów radiowych czy wykonywanie prześwietleń w pracowniach rentgenowskich. Dziś więcej uwagi poświęcimy jednak innemu rodzajowi fal, a mianowicie falom mechanicznym, do których zaliczamy fale na wodzie, fale sejsmiczne oraz, co szczególnie dla nas istotne, fale dźwiękowe.
Fala mechaniczna to zaburzenie rozchodzące się w ośrodku w postaci ruchu drgającego jego cząsteczek. Cząsteczki ośrodka nie przemieszczają się wraz z falą, a jedynie drgają, przekazując sobie energię. Wśród fal mechanicznych wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje: poprzeczne – mówimy o nich, kiedy cząsteczki drgają prostopadle do kierunku rozchodzenia się fali, oraz podłużne – kiedy cząsteczki drgają w kierunku rozchodzenia się fali.
Fale mechaniczne, w przeciwieństwie do elektromagnetycznych, muszą rozchodzić się w jakimś ośrodku materialnym. Ośrodkiem tym mogą być gazy, ciecze oraz ciała stałe.
Aby opisać falę posługujemy się takimi parametrami jak:
- amplituda drgań (A), czyli maksymalne wychylenie z położenia równowagi drgających cząstek ośrodka,
- długość fali (λ), czyli odległość między kolejnymi powtórzeniami kształtu fali,
- okres (T), który definiujemy jako czas, w którym cząstka ośrodka wykona jedno pełne drganie,
- częstotliwość (f), czyli odwrotność okresu, która mówi o liczbie drgań wykonanych przez cząstkę w jednostce czasu.
- szybkość rozchodzenia się fali (v), czyli szybkość z jaką zaburzenie rozchodzi się w ośrodku. Jest związana z pozostałymi parametrami zależnością:
Ludzkie ucho reaguje na podłużne fale mechaniczne o częstotliwościach w przybliżeniu od 16 do 20 000 Hz, dlatego fale z tego zakresu nazywamy falami dźwiękowymi. Drgające cząsteczki ośrodka, w którym rozchodzi się taka fala, tworzą na przemian obszary o mniejszym i większym zagęszczeniu, a więc o mniejszym i większym ciśnieniu. Fala, docierając do naszych uszu, pobudza do drgań błonę bębenkową i wywołuje wrażenie dźwiękowe. Fale mechaniczne o częstotliwościach mniejszych od 16 Hz nazywa się infradźwiękami, a fale o częstotliwościach powyżej 20 000 Hz ultradźwiękami.
Prędkość rozchodzenia się fali dźwiękowej zależy od rodzaju ośrodka i jego własności. Ten fakt wykorzystywali kowboje na dzikim zachodzie, którzy, aby usłyszeć nadjeżdżający pociąg, przykładali ucho do szyn kolejowych, zamiast nasłuchiwać dźwięku docierającego do nich przez powietrze. Wiedzieli, że dzięki temu informacja dotrze do nich szybciej. Na szybkość rozchodzenia się dźwięku w substancji wpływają przede wszystkim dwa czynniki: to jak sztywno powiązane są ze sobą sąsiadujące cząsteczki oraz jak ciężkie są te cząsteczki (jaka jest gęstość substancji). Im sztywniejsza substancja tym szybciej rozchodzi się dźwięk. Natomiast im większa gęstość, tym mniejsza prędkość dźwięku. Dzieję się tak dlatego, że cięższe cząstki trudniej jest wprawić w ruch.
Duży wpływ na wartość prędkości fali dźwiękowej ma temperatura ośrodka. Poniższa tabela prezentuje, jak zmienia się szybkość rozchodzenia się dźwięku w powietrzu w zależności od temperatury.
Teraz, gdy już wiemy, co to jest dźwięk, czas przeprowadzić eksperyment, które pozwoli nam doświadczalnie wyznaczyć szybkość rozchodzenia się fali dźwiękowej w powietrzu. Dokładną instrukcję znajdziesz w filmie.
Zmierzona przez nas szybkość rozchodzenia się dźwięku w powietrzu to 344,8 m/s. Temperatura powietrza, odczytana z termometru rtęciowego na chwilę przed wykonaniem eksperymentu, wyniosła 24 °C. Po porównaniu wyniku z danymi z tabeli widzimy, że udało nam się uzyskać wynik bardzo bliski podawanej wartości. Aby określić błąd pomiaru, należałoby eksperyment przeprowadzić kilkanaście razy i obliczyć wynik średni oraz rozrzut. Musimy pamiętać, że na uzyskaną wartość wpływ ma również wilgotność powietrza oraz dokładność termometru i stopera. Ale nawet nasz prosty eksperyment okazał się być skuteczny!
Warto zdawać sobie sprawę z pewnych trudności, na które możesz natrafić przy wykonywaniu tego doświadczenia. Zdarza się, że stoper akustyczny w aplikacji uruchamia się jeszcze przed klaśnięciem lub zatrzymuje się od razu po pierwszym klaśnięciu. Aby temu zaradzić, należy dopasować poziom wyzwalania stopera (korzystając z ustawień w aplikacji), tak by nie reagował na dźwięki z otoczenia oraz echo. Warto również zadbać o odpowiednią odległość między miernikami. Ponieważ każdy smartfon charakteryzuje się pewną częstotliwością przetwarzania sygnałów, związaną z pracą procesora, czas pomiędzy klaśnięciami nie powinien być zbyt krótki – dzięki temu zmniejszymy błąd pomiaru. Aby uzyskać bardziej wiarygodny wynik, warto powtórzyć pomiar kilkukrotnie.
Zachęcamy Was do powtórzenia naszego eksperymentu i podzielenia się w komentarzach uzyskanymi przez Was wynikami! Powodzenia!
Dane z tabeli:
https://cnx.org/contents/8FwHJuoc@7/Pr%C4%99dko%C5%9B%C4%87‑d%C5%BAwi%C4%99ku
https://pl.qaz.wiki/wiki/Speed_of_sound#Speed_of_sound_in_ideal_gases_and_air
Martyna Flur
Aleksandra Kowalska
0 komentarzy